Spacerując ulicami Olsztyna jeśli zapytamy się o ratusz, to bez trudu zostaniemy pokierowani do właściwego punktu. Jednak pytając o kościół św. Krzyża musimy liczyć się z tym iż nie otrzymamy żadnej odpowiedzi, mimo że obydwa pytania dotyczą tego samego miejsca.
Jeszcze pod koniec XVIII w. w Olsztynie istniały trzy średniowieczne świątynie, były to kościoły pod wezwaniem św. Jakuba, św. Ducha i św. Krzyża. Obecnie z wymienionych istnieje tylko kościół św. Jakuba, wyniesiony w 2004 r. do godności Bazyliki Mniejszej, pozostałe niestety nie zachowały się do naszych czasów. Śledząc jednakże dzieje Olsztyna a zwłaszcza rejonu tzw. Górnego Śródmieścia, dojdziemy do wniosku że kościół św. Krzyża na trwałe wpisał się w historię miasta.
Dokładna data budowy tego kościoła nie jest znana, chociaż pierwsze wzmianki o jego istnieniu pochodzą z 1565 r. to najprawdopodobniej istniał on już w II połowie XIV w. Początkowo była to budowla drewniana o konstrukcji ryglowej i w tym kształcie przetrwała do XVI w., jednakże w tymże wieku stopniowo przestawała pełnić swoje funkcje z powodu bardzo złego stanu technicznego. Przypuszcza się, że ostatecznemu zniszczeniu uległa w 1621 r. podczas wielkiego pożaru miasta.
Świątynię odbudowano w ciągu następnych kilku lat a ponownej jej konsekracji uroczyście dokonał biskup Michał Działyński w 1631 r. Był to już wówczas obiekt o konstrukcji ceglanej z drewnianym sklepieniem i również ceglaną posadzką. Kościół wyposażono w typowy chór i ambonę, ołtarz główny oraz ołtarze boczne a do oświetlenia służył wieloramienny świecznik z poroża jelenia. Niestety już w następnym stuleciu świątynia ponownie zaczęła popadać w ruinę i ostatecznie rozebrano ją w 1803 r. Na miejscu po dawnym kościele utworzono cmentarz katolicki i ewangelicki które ostatecznie zlikwidowano w 1911 r., na tym właśnie pocmentarnym terenie w latach 1912-1915 wzniesiono nowy ratusz.
W niektórych olsztyńskich kościołach zachowały się jednak różne elementy wystroju tej dawnej świątyni, ołtarze boczne są w kościele św. Wawrzyńca w Gutkowie, a świecznik z poroża jelenia w katedrze św. Jakuba. Jednak najcenniejszą pamiątką po tym obiekcie jest ołtarz główny nazywany tryptykiem św. Krzyża przeniesiony również do katedry i pełniący funkcje ołtarza w nawie bocznej.
Renesansowy tryptyk namalowany został na desce w XVI w., chociaż o jego istnieniu wspomina się w źródłach pisanych pochodzących z 1623 r. Ołtarz posiada neogotycką obudowę, centralna część tryptyku podobnie jak zdobienia stołu ofiarnego przedstawia scenę ukrzyżowania, boczne skrzydła to wątki biblijne i postacie świętych. W masywnych murach katedry ten piękny tryptyk tworzy niepowtarzalną atmosferę i to nie tylko skupienia i zadumy, w jego bliskości można odczuć pewien powiew przeszłości a być może to po prostu ciągle jest oddech nieistniejącej już budowli.