Dzisiaj z tego miejsca wzrok biegnie daleko, w kierunku zielonych przestrzeni płaskiej doliny Neru, choć w idylliczny krajobraz wdarła się ostatnio nitka autostrady A2. Dawniej na skarpie wysoczyzny stał pałac (majątek Chełmno otrzymał w 1837 r. rosyjski generał Karol Bistram. Była to nagroda za stłumienie narodowego powstania polskiego w latach 1830-31). Został on wzniesiony w stylu neogotyckim w połowie XIX w. Po 1919 r. pałac wraz z majątkiem przejęło państwo. Były wówczas plany utworzenia w nim szkoły rolniczej, ale po 1 września 1939 r. wszystko się zmieniło…
Jesienią 1941 r. zakwaterowali w nim gestapowcy i policjanci, członkowie Sonderkommando "Kulmhof". Niemcy wysiedlili mieszkańców, a budynek otoczyli wysokim płotem. 8 grudnia 1941 r. był pierwszym dniem działania pierwszego obozu masowej eksterminacji Żydów. Ofiary były zapędzane tu do pałacowego wnętrza pod pretekstem kapieli, a potem długim korytarzem musiały biec w stronę rampy wprost do podstawionej ciężarówki (od strony spichlerza, obecnie odbudowanego na oryginalnych fundamentach). Oglądany na zdjęciach staroświecki magirus, nazwany przez Niemców Spezialwagen, robi dziś wrażenie prymitywnego gruchota. Jednak w jego uszczelnionej ładowni, do której uchodziły spaliny silnika, w ciągu 10 minut jazdy zagazowywano dziesiątki ofiar. Wystarczyło, by, nie spiesząc się, dotarł do odległego o 4 km Lasu Rzuchowskiego. Tu auto "opróżniano" z ładunku. Ciała początkowo grzebano w masowych grobach, a od lata 1942 r. palono w polowych krematoriach. Przy ich obsłudze pracowali chwilowo ocaleni Żydzi. Po kilku tygodniach pracy byli uśmiercani i zastępowani nową grupą robotników.
Pierwszy etap działania obozu zakończył się w kwietniu 1943 r. Opuszczający Chełmno Niemcy zdetonowali ładunki wybuchowe, niszcząc pałac. Powrócili tu wiosną 1944 r. Eksterminacji Żydów dokonywali wtedy tylko w Lesie Rzuchowskim. Ostatnie ofiary rozstrzelano w nocy 18 stycznia 1945 r. SS-mani wyprowadzali ich ze spichlerza „piątkami” zabijając strzałem w tył głowy. Część więźniów zdołała się zamknąć w spichrzu. Oprawcy nie próbowali forsować do niego drzwi, a całość podpalili. Do dziś zachował się fragment podłoża ze śladami po spalonych ciałach.
Oprawcy starannie zatarli ślady swojej zbrodni. Przez cały okres funkcjonowania obozu zdołało z niego uciec zaledwie pięć osób. Byli to: Abraham Roj, Szlom Winer, Michał Podchlebnik, Mordechaj Żurawski i 13 letni Michał Srebrnik. Tylko trzy z tych osób przeżyły wojnę i mogły świadczyć w procesach sądowych członków niemieckiej załogi.
Po zakończeniu II wojny światowej było prowadzone śledztwo przez Sąd Okręgowy w Łodzi pod przewodnictwem sędziego Władysława Bednarza. Ustalono wówczas liczbę zamordowanych na 350 tys. Takie samo śledztwo było również prowadzone w latach 60. XX w. w Bonn, po którym liczbę ofiar oszacowano na 152 tys. Przyjmuje się jednak najbardziej prawdopodobną liczbę uśmierconych – ok. 200 tys.
Teren obozu - okolice ruin pałacu i polanę w Lesie Rzuchowskim - badali archeolodzy. Podczas wykopalisk odsłonięto tu zarys poziomu pałacowej piwnicy z korytarzem - ostatnią drogą ofiar. Odnaleziono sporo różnych przedmiotów osobistych należących do zamordowanych. Część z nich wyeksponowano w odbudowanym spichlerzu na terenie obozu w Chełmnie. W gablotach znalazły się m.in. fragmenty dziecięcych bucików, szczoteczki do zębów, tubka pasty do zębów (?) z napisem zaczynającym się od liter Blenda..., kawałki sztucznych szczęk, kostki mydła, maszynki do golenia, opakowania po lekach, emaliowane kubki, miski, nocniki...
Na terenie muzeum znajduje się pomnik upamiętniający „Miejsce Uświęcone Krwią Tysięcy Ofiar Ludobójców Hitlerowskich. Cześć Ich Pamięci” oraz tablica pamiątkowa, ukazująca krótki rys historyczny z okresu funkcjonowania obozu.
Kontakt:
Chełmno 59A, 62-660 Dąbie
tel. 63 271 94 47; 695 003 137;
tel. Las Rzuchowski: 695 003 167
e-mail: muzeum@chelmno-muzeum.eu
Zwiedzanie (z przewodnikiem jest płatne):
1 kwietnia – 30 września
wtorek – niedziela 9.00–17.00
poniedziałek – nieczynne
1 października – 31 marca
wtorek – niedziela 9.00–15.00
poniedziałek – nieczynne
(opis uzupełnił: saper1390)