Kolski kościół farny to według tradycji najstarsza dotacja katedry metropolitalnej gnieźnieńskiej. Fundowany był w XIII wieku. Zachowany do naszych czasów pochodzi z przełomu XIV i XV stulecia. Konsekrowany został w 1409 r. pod wezwaniem Podwyższenia Świętego Krzyża oraz Świętej Doroty i Świętej Katarzyny. W 1451 r. w kolskiej farze miała miejsce konsekracja na biskupa kujawsko pomorskiego, Jana Gruszczyńskiego, późniejszego prymasa Polski. 23 listopada 1470 r. król Kazimierz IV Jagiellończyk wydał przywilej zezwalający na powołanie przy kościele farnym kolegium mansjonarzy. Fundatorem tego kolegium był Jan Hińcza z Rogowa. W początkach XVI wieku do korpusu nawowego dobudowano od południa kaplicę Najświętszej Marii Panny, z fundacji Jarosława Pomian Sokołowskiego z Wrzący Wielkiej, która poświęcona została 11 marca 1522 r. Pod kaplicą znajdowały się grobowce rodzinne, gdzie jako pierwszy pochowany został fundator kaplicy. Również w tym stuleciu do prezbiterium dobudowano gotycką zakrystię. Wspomniani już wcześniej księża mansjonarze prowadzili przy kolskiej świątyni szkołę, a także opiekowali się Bractwem Literackim, co znajduje potwierdzenie w dokumencie z 1583 r. Źródła podają także, że w 1643 r. abp Maciej Łubieński poświęcił w kościele dziesięć ołtarzy. Jeden z nich zawierał relikwie bł. Doroty. W 1789 r. kolska parafia liczyła zaledwie 943 dusze. Proboszcz farny utrzymywał się głównie z tzw. dziesięciny wytyczne oraz z folwarku bylickiego. Na początku XIX wieku podjęto starania o przeprowadzenie gruntownego remontu świątyni. Już w 1816 r. ksiądz Szremowicz sprzedał srebra ze zbiorów parafialnych, gromadząc w ten sposób kwotę ponad 1900 zł. W 1827 roku fara wzbogaciła się, przejmując fundusze i cały majątek zniesionego probostwa przy kościele Świętego Ducha. Być może to przyczyniło się do konkretnych działań mających na celu odnowienie świątyni. Kościół farny przedstawiał bowiem wówczas zupełną ruinę. Przede wszystkim należało wymienić dach nad świątynią, rozebrać stary skarbiec oraz kruchtę. Do zakrystii planowano dobudować skarbiec i zrobić wejście z dworu. W prezbiterium planowano wymurować stały ołtarz główny oraz przenieść ambonę. Oprócz tego należało dokonać remontu organów i zrobić nowe wejście na chór. W 1849 r. dzięki staraniom proboszcza Tomasza Tobolczyka na miejscu starej drewnianej dzwonnicy wzniesiono nową murowaną. Z kolei w 1862 r. rozpoczęto budowę budynków gospodarczych parafii. Prace remontowe wewnątrz świątyni rozpoczęły się w 1863 r. i trwały do 1895 r. Założono wówczas sklepienia w nawie głównej i dobudowano kruchtę od strony zachodniej. Od północy dobudowano kaplicę MB Częstochowskiej, do której przeniesiony został ołtarz świętych Kryspina i Krystiana. Przekuto okna, wykonano polichromię i usunięto barokowe wyposażenie na rzecz neogotyckiego. Założono nową balustradę przed ołtarzem i wykonano nową ambonę. W późniejszych latach nawę główną rozdzielono dwoma rzędami filarów. Następnie powstał murowany chór, na którym umieszczono organy o dziesięciu głosach. Powstały trzy nowe ołtarze. Zwieńczeniem wszystkich prac remontowych w XIX wieku było ponowne poświęcenie kościoła pod wezwaniem Podwyższenia Świętego Krzyża. Równocześnie poświęcono nagrobek Jana z Garbowa i sakramentarium. W czasie II wojny światowej Niemcy zorganizowali w kościele magazyn odzieży zabranej Żydom, wywożonym głównie do pobliskiego obozu zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem. Działania wojenne nie przyniosły większego uszczerbku świątyni, jedynie dach nad prezbiterium uległ częściowemu zniszczeniu podczas bombardowania miasta. Dzięki ofiarności organisty Henryka Berczyńskiego udało się zachować księgi parafialne i naczynia liturgiczne. Na przełomie lat 70. i 80. XX wieku ówczesny proboszcz Serafin Opałko przeprowadził kolejny duży remont świątyni. Wymieniono wtedy witraże w prezbiterium i nawie oraz wymieniono polichromię. Staraniem Opałki z terenów parafii Podwyższenia Świętego Krzyża wyodrębniono dwa ośrodki duszpasterskie przy ulicy Blizna i w Ochlach. W 1979 r. ruszyła budowa kościoła MB Częstochowskiej. W 1988 r. wymieniono ławki wewnątrz świątyni, a także wyremontowano dom parafialny. Najwięcej prac konserwatorsko remontowych wykonano za czasów obecnego proboszcza Józefa Wronkiewicza: wykonano brakujące odcinki chodnika procesyjnego wokół świątyni, wymieniono konstrukcję więźby dachowej i położono nową, specjalną dachówkę na całym kościele wraz z obróbką blacharską w miedzi. Następnie przemurowano sygnaturkę i naprawiono zniszczone zwieńczenia i szczyty kościoła. Przeprowadzono też czyszczenie i konserwację murów zewnętrznych. W 2002 r. przeprowadzono generalny remont organów oraz wyremontowano i przebudowano plebanię. W 2004 r. z terenu parafii wyodrębniono teren pod nowy ośrodek duszpasterski, który w 2005 r. stał się samodzielną parafią Świętego Bogumiła. W 2006 roku wyposażenie prezbiterium wymieniono na marmurowe, a 25 lutego 2007 r. bp Wiesław Mering dokonał uroczystej konsekracji ołtarza.(theguru)