Badania archeologiczne przeprowadzone w głównych ośrodkach państwa wczesnopiastowskiego na przełomie lat 50. i 60. XX w., dla których pretekstem było millenium chrztu Polski w roku 1966, przyniosły wiele ciekawych odkryć. Jednakże to, co dla historyków najważniejsze, czyli ustalenia chronologiczne, zostały w większości przypadków mniej lub bardziej świadomie zafałszowane. Ówczesnym władzom, a po trosze i uczonym, chodziło przede wszystkim o to, aby początki Polski ukazać jak najwspanialej, najchętniej przesuwając je głęboko w przeszłość. Poza tym czasu było mało, więc często na wyrost, pospiesznie, konstruowano śmiałe hipotezy badawcze, które upowszechniane w mediach i w szkole żyły potem własnym, niezależnym od faktów życiem.
W latach 90. XX w., kiedy pokolenie autorów powojennych odkryć przechodziło na emeryturę, rozpoczęła się żmudna weryfikacja milenijnych hipotez, która doprowadziła do znacznego "odmłodzenia" i skrócenia chronologii grodów pierwszych Piastów. Wszystko to każe nam obecnie sądzić, że państwo polskie nie powstało na drodze wielopokoleniowej ewolucji, ale było właściwie dziełem jednego genialnego władcy - Mieszka I, który ogniem i żelazem - nie bez pomocy dobrze opłacanych skandynawskich najemników - podporządkował sobie okoliczne plemiona, przyjął nową wiarę oraz, co najważniejsze, miał nie mniej dzielnego syna - Bolesława, który jego dzieło godnie kontynuował i tuż przed śmiercią uwieńczył założeniem królewskiej korony.
Na fali nowych badań archeologicznych co jakiś czas słychać o kolejnym grodzie starszym i potężniejszym od Gniezna, który ma być lepszym pretendentem do miana głównej stolicy państwa Polan. Wszystkie te rewelacje muszą jednak ustąpić przed wymową źródeł pisanych, które jasno w kilku miejscach stwierdzają, że najważniejszym grodem Mieszka i Chrobrego, prawdziwym sercem młodego państwa było bez wątpienia Gniezno. Świadczy o tym określenie "państwo gnieźnieńskie", które spotykamy w tajemniczym dokumencie Dagome iudex, wystawionym prawdopodobnie przez Mieszka tuż przed śmiercią w 992 r. Świadczą srebrne denary Bolesława Chrobrego z napisem "GNEZDUN CIVITAS", świadczy wreszcie umieszczenie w tutejszej katedrze relikwii św. Wojciecha i ustanowienie pierwszego arcybiskupstwa, a także trwająca do XIV w. tradycja królewskich koronacji.
W tej sytuacji jest paradoksem, że w Gnieźnie nie odnaleziono dotychczas (i jest to raczej mało prawdopodobne w przyszłości) śladów książęcej i królewskiej rezydencji, podobnej do palatiów w Lednicy, Poznaniu czy Gieczu. Wynika to jednak z przekształceń, jakim tutejsze wzgórze grodowe, czyli tzw. Góra Lecha, uległo w późniejszych wiekach. Miejsce potężnego grodu, składającego się z czterech członów, rozsiadłego - niczym na gnieździe! - na wyspie pośród jezior i bagien, zajmują obecnie masyw zabytkowej gotyckiej katedry, budynki muzeum archidiecezjalnego oraz licznych kanonii, a także pałac arcybiskupi. Zatem siłą rzeczy większa część tego terenu jest niedostępna dla badań archeologicznych. Warto zobaczyć to, czego nie widać pod grubymi nawarstwieniami późniejszych osadów i budowli, trzeba się przejść do Muzeum Początków Państwa Polskiego, w którym znajduje się nowoczesna multimedialna wystawa prezentująca liczne oryginalne zabytki, makiety i rekonstrukcje, w tym również makietę średniowiecznego Gniezna.
Gniezno wśród artakcji turystycznych Polski stanowi wyjątkowe miejsce, które warto zobaczyć dla jego średniowiecznych zabytków, a także zetknięcia się z terenami związanymi z początkami kształtowania się polskiej państwowości.