Do końca XVIII w. cmentarze zakładano przy kościołach, ponieważ każdy chciał, aby jego ciało spoczywało jak najbliżej ołtarza i znajdujących się w nim relikwii męczenników. W miastach szczupłość miejsca sprawiała, że stare groby dosyć szybko musiały ustępować nowym, a wydobyte z nich kości ludzkie przenoszono do specjalnych kaplic, zwanych ossuariami (czyli kostnicami).

Na Żuławach ziemia też była cenna i pewnie dlatego na starym cmentarzu we wsi Bystrze już w średniowieczu zbudowano niewielkie ceglane ossuarium. Dzisiaj nagrobków prawie już tutaj nie ma, zostały tylko stare drzewa wyznaczające zasięg poświęconej ziemi, lecz zabytkowe już ossuarium stoi w tym samym miejscu od ponad sześciu wieków. Przez zakratowane okienko obramowane gotyckim ostrołukiem można zajrzeć do środka. Na dnie płytkiej studni walają się ludzkie kości i kawałki cegieł. Na trzech ścianach wewnętrznych widać resztki fresków. Na wprost znajdowało się przedstawienie Chrystusa otoczonego eliptyczną aureolą, który nad głową miał dwa anioły dmące w trąby, a pod nogami - zmarłych wychodzących z grobów na Sąd Ostateczny. Na ścianie północnej, czyli na prawo od sceny sądu, widoczne było przedstawienie Matki Bożej otaczającej swoim płaszczem zbawionych, a na ścianie południowej zębata paszcza Lewiatana, do której rogate diabły strącają zatwardziałych grzeszników. Niestety szczegóły tych obrazów znamy już tylko ze starych katalogów zabytków sztuki, ponieważ na wyblakłym i odpadającym ze ścian tynku widać coraz mniej. W dawnej sztuce wszystko miało swój ukryty sens, można się więc domyślać, że okno kaplicy symbolizowało bramę do wieczności, a wznosząca się nad nią kopuła to po prostu niebo.

Przy okazji wizyty w Bystrzu warto pojechać do sąsiedniego Gnojewa, gdzie przy głównej drodze (dawniej z Berlina do Malborka i Królewca...) stoi przydrożna gotycka kapliczka z XV w. o ciekawej ażurowej konstrukcji ozdobionej łukami typu ośli grzbiet i sterczynami, niewątpliwie jedna z najstarszych zachowanych na Pomorzu. W Gnojewie jest także zrujnowany kościół ozdobiony pięknym późnogotyckim szczytem (jego rysunek bardzo przypomina łuki z kapliczki), w którym zachowały się oryginalne sklepienia i fragmenty pierwotnej szachulcowej ściany z XIV w.

Nieco dalej, w Lisewie Malborskim nad Wisłą, przy kościele gotyckim z XV w. znajduje się drugie żuławskie ossuarium, nieco młodsze od tego z Bystrza. Ma ono formę niedużej kwadratowej przybudówki, wciśniętej między ściany zakrystii i nawy głównej, otwartej na zewnątrz dwiema arkadami.

A jak już będziemy przy kościele w Lisewie, należy dokładnie przyjrzeć się południowej ścianie jego wieży. Mniej więcej na wysokości oczu na gotyckich cegłach wyryte są tam dwa wyraźne pionowe żłobki. Odległość miedzy nimi wynosi około 4 m i 30 cm. Przy prawym rowku jest także wyryta litera K, którą można odczytać jako skrót nazwy Kulmische Rute, czyli pręt chełmiński. Te dwie rysy są więc najprostszym wzorcem miary długości, która od XIII do XVIII w. była powszechnie używana na Pomorzu Gdańskim. W miastach takie wzorce umieszczano zazwyczaj na ratuszach, na wsi najodpowiedniejszym miejscem były właśnie mury kościołów. Kto miał wątpliwość, mógł przyjść i sprawdzić, czy miara, którą mu wymierzono łąkę lub pole, była prawidłowa.